تيليم¬خان اثرلري اوٍزرينده / دوْکتور حسين م. گوٍنئيلي
۲۶ , ۱۳۸۶, ۱۶:۳۴
حؤرمتلي اوْخوجولار, الينيزده اوْلان بو کيتاب, تيليم¬خان آدلي شاعيرين اثرلري¬نين بيرينجي جيلدي کيمي ادبيّات عالمينه تقديم ائديلير. او, وطنيميز ايرانين اوْرتا بؤلگه¬لريندن اوْلان «ساوه» منطقه¬سي¬نين «مرغئي» کندينده دوٍنيايا گؤز آچيب, يازيب- ياراتميش, آغير و آجيناجاقلي بير حيات سوٍرموش, ائله او کندده ده دوٍنياسيني دَييشميشدير. شاعير مزاري همن کندين قبريستانيندادير.
تيليم¬خان, خالق شاعيري اوْلدوغو اوٍچون, اثرلري ساوه منطقه¬سي, قم, اراک, همدان, قزوين, زنجان ايالتلري و باشقا توٍرک بؤلگه¬لرينده ديلدن ديله, سينه¬دن سينه¬يه دوْلاشميش و عوٍموم اهالي آراسيندا گئنيش ياييلميشديرسا, اوْنلارين چاپ و نشر اوْلماديقلاري¬نين اوجوندان, شاعير بو گوٍنه قدَر باشقا توٍرک ائللريميز و توٍرک اؤلکه¬لرينده گرَکن قدَر تانينماميشدير.
شاعيرين حياتي باره¬ده همين اثرده يازيلميش فارسجا موٍقدّيمه¬ده آز دا اوْلسا سؤز- صؤحبت گئتميش, هابئله رحمتليک پروفئسور محمدتقي زهتابي¬ايله رحمتليک دوْکتور علي کمالي¬نين امکداشليغي¬ايله قلمه آلينان و ۱۳۸۲- جي ايلده تبريزده «اختر نشرياتي» طرفيندن يايينلانان « تيليم¬خان حيات و ياراديجيليغي» عوٍنوانلي کيتابدا شاعيرين ياشاييش و ياراديجيليغي باره¬ده لازيم اوْلان بيلگي¬لر وئريلميشدير. بوناگؤره ده بيز بورادا شاعيرين حياتيندان سؤز آچماقدان واز کئچير, اوْنون اثرلري¬نين طالئعي, نئجه توْپلانيب, يايينا حاضيرلانماسيندان دانيشير, لازيم گلديکده همين شئعرلرين بعضي اؤزلليکلرينه ده, گؤز گزديره¬جه¬ييک.
تيليم¬خان اثرلري¬نين طالئعي ده اوْنون اؤز طالئعي کيمي نه قدَر دئسن دوْلاشيق و گرگين اوْلموشدور. اوْ, هـ . ق . ۱۱۷۶-۱۲۴۶- جي ايللر, ميلادي تاريخي¬ايله ۱۸۳۱- ۱۷۶۳ ايللر آراسيندا ياشاميشديرسا, شئعر ديواني¬نين بيرينجي جيلدي هله يوٍز يئتميش آلتي ايلدن سوْنرا ايلک دؤنه اوْلاراق, آغير زحمتلرله يايينا حاضيرلانماقدادير.
تيليم¬خانين شئعرلريني چاپ و نشر ائتمک مقصدي¬ايله توْپلايانلارين بيرينجيسي بيرينجي درجه¬لي عدلييه وکيلي رحمتليک دوْکتور علي کمالي ايدي. علي کمالي, اوشاقليق چاغلاريندان تيليم¬خان شئعرلري¬ايله تانيش اوْلدوغو اوٍچون, اوْرتا مکتب تحصيليني بيتيريب بيليم¬يوردونا کئچديگي ايللردن باشلاياراق, بو اؤنملي ايشه گيريشميشدي. اوْ, اوْتوز ايلدن آرتيق سوٍرن فعالييتلرينده, منطقه اهاليسيندن چوْخلو بياضلار (اليازما دفترلر) الده ائده¬ بيلميشدي. همين بياضلاردا يازيلان چوْخلو شاعيرلرين اوْ جوٍمله¬دن, خسته قاسيم, توٍرکمن محمود, تيليم¬خان و باشقا قلم صاحيب¬لري¬نين شئعرلري¬نين ايچيندن تيليم¬خان شئعرلريني چوْخ ديقّتله کؤچوروب نشره حاضيرلاييردي. البتّه اوْ, يالنيز همين بياضلارا کيفايتلنمه¬يير, بلکه اللرده اوْلان هر بير اوٍزرينده تيليم¬خان شئعري يازيلميش کاغيذ تيکه¬سيني آلير, سينه¬لرده اوْلان تيليم¬خانا منسوب شئعرلري سوْروشور, يازيز توْپلاييردي.
کمالي, عؤمرونون سوْن ايللرينده بو سطيرلرين يازاريني دا تيليم¬خان ديواني و توْپلاديغي باشقا اثرلرين چاپ و نشره حاضيرلاماسي ساحه¬سينده امکداشليق ائتمه¬يه چاغيردي. دئمک کمالي¬¬نين توْپلاديغي اثرلر يالنيز تيليم¬خان شئعرلري دئييلدي. باشقا سؤزله دئسک, او, همين شئعرلرله ياناشي الينه دوْلاشان چوْخلو فوْلکلوريک اثرلر, او جوٍمله¬دن اوْ بؤلگه¬ و اوْرتا ايران توٍرکلري لهجه¬سينده يازيلميش و همين ائللرين روايتلري اساسيندا گليشميش و ياييلميش عاشيق دستانلاري, و اؤز ديللري¬ايله دئسک «سؤلچکلر» ناغيللار, افسانه¬لر, عادت- عنعنه¬لر, هم ده چوْخلو دوٍنيادان کؤچموش و بعضاٌّ حياتدا اوْلان شاعيرلرين شئعر توْپلولاريني توْپلاميشدير. بئله کي, اؤزو دوٍنيادان کؤچندن سوْنرا بو اثرلري اوْنون کيتابخاناسيندا آييرييب عائيله¬سينه تحويل وئررکن آلديغيم سياهي¬يه اساساٌّ, اوْنلارين سايي آزي يوٍز عوٍنوانا چاتيردي. اوْ اثرلرين بعضي عوٍنوانلاري نئچه جيلد اوْلماقلا, اوْنلارين سايي تخميناٌّ يوٍز اوْن جيلده چيٌخيردي. کمالي بو اثرلري¬, ائله¬جه¬ده تيليم¬خان شئعرلريني توْپلاماغي بير ميلّي بوْرج سايميش و بو يوْلدا اؤزوندن علاوه باشقا دوْستلاري و قلم صاحيب¬لريندن ده يارديم آلميشدير. اوْنا يارديم گؤسترن و اوْنونلا وار گوٍجو ايله امکداشليق ائله¬ين¬لرين بيري ده ساتيريک شئعريميزين گؤرکملي نوٍماينده¬سي و کمالي¬نين آناسي¬ايله بير کنددن اوْلموش شاعير, رحمتليک ميصيرقانلي «اکبرخان¬رزّاقي» اوْلموشدور.
عوٍمومييتله بو اثرلرين يالنيز بير عوٍنواني عربجه¬, قالاني¬نين دا تخميناٌّ يوٍزده اوْتوزو فارسجا, قالان يوٍزده يئتميشي توٍرکجه¬ايدي. بيزجه بو اثرلرين ان اؤنَمليسي تيليم¬خان ديواني و اوْندان سوْنر شاعير اکبرخان رزّاقي¬نين بئش جيلدليک ديواني اوْلابيلردي. بونلاري کئچندن سوْنرا همين اثرلرين ايچينده ايرانين چئشيتلي ايالتلري و ويلايتلرينده داغينيق شکيلده ياشايان توٍرک ائللري و بوْيلاري¬نين نوٍفوس سايي, هانسي¬لارين هارالاردا ياشاديغي بؤلگه, کندلري¬نين آدلاري و عوٍنوانلاريني داشييان بيلگي¬لر توْپلوسو دا بيزجه چوْخ اهميتلي¬ايدي. کمالي اوْبا- اوْبا, اوْيماق- اوْيماق گزيب, آراييب, اوْنلاري قلمه آلميشدي. اوْ, همين چاليشمالارينا اساساٌّ, بعضي دانيشيقلاري و چيٌخيشلاريندا اؤزونو «داغيٌنيق توٍرکلرين نوٍماينده¬سي» قلمه وئريردي.
اوْنون توْپلاديغي اثرلرين سياهيسي¬ني حياتا گؤز اؤرتدويو ايلده, يعني ميلادي تاريخي¬ايله ۱۹۹۶- دا لاتين اليفباسي¬ايله يايينلاديغيميز «علي کمالي¬نين ياشاييش و ياراديجيليغي» عوٍنوانلي اثرده, هم ده مطبوعاتدا اوْ جوٍمله¬دن اوْ زامانلار زنجان شهرينده بوراخيلان «اوٍميد- زنجان» هفته¬ليگينده وئرميشديک.
مطبوعاتدا دؤنه- دؤنه ايشاره ائله¬ديييميز کيمي, تيليم¬خان اثرلري¬نين اليازمالاريني اوْخوماقدا, اوْنلاري چاغداش ايملا قايدالاريميز اساسيندا يئنيدن ايشله¬مکده, اوْنلاري اينجه¬له¬مکده و بعضي نشرييه¬لرده او جوٍمله¬دن وارليق درگيسينده تانيتديرماقدا رحمتليک پروفئسور غلامحسين بيگديلي و بيرينجي درجه¬لي عدلييه وکيلي و حؤرمتلي قلم صاحيبي اوستاد ايسمائيل هادي و بلکه تانيماديغيميز آيري- آيري قلم صاحيب¬لري ده امکداشليق ائتميشديلر.
کمالي¬ايله تامام واخت امکداشليق ائتديگيم ايييرمي آلتي آي سوٍره¬سينده ايييرمي جيلد بؤيوک و کيچيک اليازما کيتابچالاردا يازيلميش و چوْخو تيليم¬خان شئعرلري اوْلان نوٍسخه¬لري تاماميله اوْخويوب, کمالي¬نين حاضيرلاديغي و اساس گؤتوردويوموز تيليم¬خان متني¬ايله اوْنلاري توتوشدوروب, همين متن¬ايله اليازمالارين فرقلي اوْلان کلمه و ميصراع¬لاريني يازاراق, موٍستقيل¬ بير واراق کاغيذ اوٍزَرينده اوْ شئعره سانجاقلاميشديق. بو نوٍسخه فرقلري, اثر چاپ ائديلرکن او اثرده چاپ ائديله¬جک¬ايدي. بو ايش اوٍچون اوْن اوٍچ آي واخت قوْيولموشدو.
سؤزو گئدن تيليم¬خان متنينه سؤزلوک حاضيرلاماق, يعني اثرده اوْلان, فارسجا, عربجه, لزگي, ائرمني و باشقا خالقلارين ديللريندن اثره کئچن کلمه¬لرين آچيقلاما وظيفه¬سيني رحمتليک پروفئسور زهتابي عؤهده¬سينه گؤتورموشدو. اوْ, سايي تخمينا يئددي يوٍز عوٍنوان اوْلان بو ديوانين هر صحيفه¬سي¬نين آچيقلامالي سؤزلريني اوْ صحيفه¬نين آشاغيسيندا وئرميش و سؤزلرين آنلاملاريني دا اوْنلارا علاوه ائله¬ميشدي.
تأسّوٍفلر اوْلسون کي, کمالي¬نين تيليم¬خان ديواني اوٍزرينده چکديگي اوْتوز ايلدن آرتيق زحمتلري¬نين سوْنوجو بو گوٍنه قدر ميلّتيميزه و ادبيّات عالمينه گؤستريلمه¬ييب, اوْنلارين نه اوْلوب و يا نه اوْلاجاغي دا بيزه بللي دئييلدير. چوٍنکي کمالي¬نين واختسيز اؤلومو ايله, اوْنون کيتابخاناسي و آرشيوي اوْنون حيات يوْلداشي و تخميناٌّ اوْن آلتي و اوْن اوٍچ ياشلي ايکي اوْغلونون الينده قالدي؛ اوْنلار دا هئچ کيمي اوْ اثرلرين يان- ياخينينا قوْيماديلار. بئله¬ليکله اوْ رحمتليگين آغير زحمتلر و چوْخلو پوللار خرج ائله¬مکله توْپلاديغي, ايشله¬ديگي و ايشلتديگي چوْخلو ادبي و فوْلکلوريک اثرلرين طالئعي باره¬ده اوْن¬بير ايلدن سوْنرا هله ده هئچ بير سؤز دئيه بيلميريک.
کمالي¬نين توْپلاديغي تيليم¬خان ديوانيندا نه¬لر واريدي؟
بئله بير سوْرغونون جاوابيندا دئمک اوْلار کي, اوْ اثرده تخمينا يئددي يوٍز عوٍنوان شئعر يئرلشميشدي. شئعرلر مضمون و صنعت باخيميندان الينيزده اوْلان بو اثر کيمي چئشيتلي و رنگا¬رنگ¬ايدي. اؤنجه ايشاره ائديلن کيمي شئعرلرين چوْخو بياضلار و کيتابچالار واسيطه¬سي¬ايله, هم ده تکراراٌّ الده ائديلديکلري اوٍچون, اوْنلاردا نقص و چاتيشمازليغا يوْل وئريلمه¬ميشدي. داها دوْغروسو, بير شئعر بير نوٍسخه¬ده ناقيص و يا يانليش يازيلميشديسا, باشقا نوٍسخه¬لرده تکرار اوْلدوقدا بعضاٌّ يانليش و ناقيص کلمه¬لرين دوْغرو و موٍکَمّل يازيلديغيناگؤره نقص¬لر و يانليشلار يوْخ حددينه قدَر آزاليردي.
شئعرلرين يوٍزده ايييرمي¬سيني موٍختليف بيچيملي و مضمونلو اوْلان جيناس و جيناسلي شئعرلر تشکيل ائديردي. سؤز يوْخ کي بو الينيزده اوْلان اثر کيمي, اوْندا يئرلشن شئعرلرين ده آز حيصّه¬سي آغيزلاردان توْپلانميشدي؛ نتيجه¬ده اوْنلارين بعضي¬لرينده فوْلکلور راييحه¬سي دويولور, بعضيلرينده ده باشقا شاعيرلرين شئعرلريندن ائلئمئنتلر گؤرونوردو؛ بوناگؤره ده, اثر چاپ ائديلرکن اوْنلاري « تيليم¬خانا منسوب شئعرلر» بؤلومو آدلي بير بؤلومده چاپ ائتمک قرارينا گلميشديک.
همين شئعرلرله ياناشي, علي کمالي, تيليم¬خان, اوْنون اؤزل حياتي و اؤولادلاري باره ده چوْخلو معلومات توْپلاميش, چوْخلو سندلر ده الده ائده بيلميشدي¬کي, اؤنجه ايشاره ائديلن سببلره گؤره اوْنلارا دا ايندي اليميز چاتمير.
کمالي وارليق درگيسي يايينلانماغا باشلاياندان بير- ايکي ايل سوْنرا همين درگي¬نين يازيچي¬لار هيئتي سيٌراسينا کئچه¬بيلير و همين درگي¬ده ادبي چاليشمالاري, اؤزلليکله¬ ده تيليمخان و اوْنون شئعرلري اوٍزره چوْخلو مقاله¬لر يازيردي. بوناگؤره ده تيليم¬خانين سسي توٍرکيه¬يه و او زامانلار ساوئت¬لر ترکيبينده اوْلان بو گوٍنکو آذربايجان رئسپوبليکاسي¬نين عاليملرينه و عئلم مرکزلرينه چاتير و آز دا اوْلسا تيليم¬خان بو اؤلکه¬لرده و بو اؤلکه¬لرين عاليملري واسيطه¬سي¬ايله آز- چوْخ توٍرک دوٍنياسيندا تانينيردي.
بونلاردان علاوه, دوْکتورکمالي, تيليم¬خان و اوْنون اثر¬لريني تانيتديرماق مقصدي¬ايله تهرانين ياخينليغيندا يئرلشن قوٍدس شهرينده مدنيتيميز اوٍزره چاليشماقدا اوْلان اوستاد شهريار آدينا درنگين(اوستاد شهريار درنگي¬نين) ايش¬بيرلييي¬ايله ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱- جي ايللرده ايکي گوٍنلوک قورولتايلار و عزيزله¬مه تؤرن¬لري گئچيرمه¬يه ده تشبّوٍٍث گؤستردي. شاعيرين ياشاييب- ياراتديغي و وفات ائتدييي مره¬غئي کندي, جوْشقان, ميصيرقان, يئل¬آباد, بنداَمير کندلري و ساوه شهرينده توْپلانتي¬لاري کئچيريلن بو قورولتايلاردا وطنيميزين ان اوجقار يئرلريندن گلن عاليملر و ضييالي¬لارين ايشتيراکي و چيٌخيشلاري اوْلوردو. همين توْپلانتي¬لاردا تيليم¬خاندان علاوه منطقه¬نين باشقا شاعير و يازيچي¬لاري دا خاطيرلانيردي.
اؤنجه سؤيله¬نيلن کيمي, کمالي وفات ائدندن سوْنرا, اوْنون عائيله¬سي کيمسه¬ني اوْنون اثرلري¬نين يان – ياخينينا قوْيماديغي¬نين اوْجوندان نه مطبوعات, نه ده آيري اثرلرده کمالي و تيليم¬خاندان بير شئي¬لر يازيلمايير. بو موٍدّتده يالنيز بو سطيرلرين يازاري اوْنون حياتي و وفاتي¬¬ايله علاقه¬دار نئچه مقاله و موٍصاحيبه تهران, باکي, زنجان, و قوم شهرلرينده يايينلانان نشريه¬لرده چاپ ائتديره بيلير.
تانرييا شوٍکورلر اوْلسون کي, سؤزو گئدن چوْخلو مانئعه¬لر و چتينليک¬لرله تيليم¬خانين چيٌراغي سوْزالديسا, سؤنمه¬دي؛ هابئله کمالي¬نين توتدوغو يوْل آيري بير ميلّي شوٍعورلو و وطن¬پرور اينسانين هيمّتي¬ايله داوام ائتدي. آچيق سؤز بو کي, بو سوْن ايللرده تيليم¬خانين هميئرلي¬سي اوْلان گنج تدقيقاتچي موٍهنديس «اسدا… اميري» بير داها تيليم¬خان اثرلريني توْپلاماغا باشلادي. اوْنون قايناغي داها آرتيق مرغئي و اطراف کندلرين اهاليسي¬نين سينه¬دفترلري, هم ده ديللردن يازديقلاري اليازمالار اوْلدو. اميري جنابلاري کند اهاليسي و باشقا هم يئرلي¬لري¬ايله داها آرتيق صميمي اوْلدوغو اوٍچون, کئچن نئچه ايلده تيليم¬خان شئعرلري¬نين تخميناٌّ دؤرد يوٍز عوٍنوانيني اله گتيرميشدي. باشقا سؤزله دئسک, اوْ, بو موٍدّتده کمالي¬نين توْپلاديغي تيليم¬خان اثرلري¬نين ياريدان چوخونو توْپلايابيلميشدي. سؤز يوْخ کي, بو آغيزلاردان ييٌغيلان شئعرلرين بعضي¬لرينده تک- توٍک کلمه¬لر و يا ميصراعلار دوٍشموش و يا دييشيلميشلر؛ البته بو پوْزقونلوقلارين سايي آزدير. اوٍميد ائديريک کي, ياخين گله¬جکده يئرلي آداملارين يارديمي و مشورتي¬ايله بو نوٍقصانلار دا آرادان قالديريلسين. اينانيريق کي, حؤرمتلي اميري¬نين آرديجيل و يوْرولمادان چاليشمالاري¬ايله هم¬يئرلي¬لرينده تيليم¬خانا اوْلان عشق و سئوگي, بيزي بئله بير آرزويا چاتديراجاقدير.
گنج تدقيقاتچي موٍهنديس اميري تهراندا ياشايان بير سيٌرا اديب¬لر و تيليم¬خاني سئون¬لرله مشورتلشندن سوْنرا توْپلاديغي شئعرلرين ترتيبي و چاپا حاضيرلاماسيني بو سطيرلرين يازاري¬نين عؤهده¬سينه قوْيدو. طبيعي¬ديرکي, بئله بير تکليفدن بوْيون قاچيرماق منيم اوٍچون موٍمکون دئييلدي, نييه¬کي, کمالي¬ايله امکداشليق ائده¬رک تيليم¬خان شئعرلري¬ايله مشغول اوْلموش آداملارين چوْخو ايندي داها دوٍنياسيني دييشميش¬لر؛ قالانلارين ايچينده ¬ده دوْستلارين چوْخو بو ايشه آرتيق مني صلاحيتلي گؤرموشدولر. بئله¬ليکله¬ده بئله بير آغير وظيفه¬ني يئرينه يئتيرمک اوٍچون اولو تانرييا سيٌغيناراق, اميري بَي¬ايله ايش¬بيرلييي آپارماغا سؤز وئريب, ناقيص نظره گلمه¬ين و يا باشارديغيميز قدر نقص¬لر و بوْشلوقلاريني آرادان قالديرا بيله¬جه¬ييميز شئعرلري «تيليم¬خان ديواني¬نين بيرينجي جيلدي» عوٍنواني¬ايله حاضيرلاييب, نشر ائتمک قرارينا گلديک. اينانيريق کي, نجيب مدنييت سئور مرغئي¬لي¬لر و منطقه¬نين اهاليسي بو اثري اوْخودوقجا, گؤزلرينه چارپاجاق نقص¬لري حؤرمتلي اميري حضرتلرينه بيلديره¬جک. هم ده اللرينده و سينه¬دفترلرينده اوْلان تيليم¬خان شئعرلريني اثرين ايکينجي, اوٍچونجو جيلدلرينده چاپ ائتمک اوٍچون گتيره¬جکلر.
قاباق سطيرلرده سؤيله¬ديييميز کيمي, بو مجموعه¬ده چاپ اوْلان شئعرلرين چوْخو آغيزلاردان و شاعيرين شئعرلري¬ايله ماراقلانانلارين آغيزلاردان توْپلاديغي دفترلردن آلينميشدير. بوناگؤره ده فولکلوروموزدان, هم ده باشقا شاعيرلرين, او جوٍمله¬دن شاعيرين اؤز نسليندن¬ اوْلموش و شاعيره بنزه¬تمه¬لر يازميش مره¬غئي¬لي شاعير «توٍرکمان محمود» و باشقالارين شئعرلري¬نين بعضيسي¬نين¬ قيسماٌّ و يا تاماميله تيليم¬خان شئعرلرينه قاريشماسي دا موٍمکوندور. البتّه بئله شوٍبهه¬لي شئعرلرين سايي او قدر اوْلا بيلمز. بونونلا بئله آرتيق تدقيقات آپارماقلا بئله بير شئعره راست گلديکده, اوْنو گله¬جک چاپلاردا مجموعه¬دن چيٌخارماغا سؤز وئريريک.
بيز کمالي¬نين تيليم¬خان اثرلري اوٍزرينده چکدييي آنجاق بو گونه قدر نتيجه¬سيز قالان زحمتلريني اونوتماياراق, سايين موٍهنديس اميري¬نين وار گوٍجوايله چاليشمالاريني و الده ائتديگي باشاريلاري اوٍرَکدن آلقيشلايير, کمالي¬نين روحونا رحمت گؤندرير, اميري¬يه بو يوْلدا آرتيق باشاري¬لار آرزولاييريق. بونو دا بيليريک کي, اميري¬نين ايشي, کمالي¬نين ايشي¬نين دَيَريني آزالتمايير, ائله¬جه¬ده کمالي¬نين ايشي بير زامان اوٍزه چيٌخماقلا اميري¬نين ايشيني اؤز کؤلگه¬سي آلتينا آلماياجاقدير. چوٍنکي هر ايشين اؤزونه گؤره اؤزلليکلري و گؤزلليکلري واردير.
مرحوم کمالي و اميري جنابلاري¬نين گؤردوکلري ايشلر باره¬ده نه قدر دئيه¬سن دانيشماق اوْلار؛ آمما, سؤز اوزانماسين دئيه, شاعيرين ياراديجيليغيندان دا بير سيٌرا اؤرنکلر گؤسترمکله سؤزوموزه سوْن قوْيمالي¬ييق.
دئمک اوْلار کي, تيليم¬خان شئعريميزين بوٍتون اؤلچولرينده و بيچيملرينده شئعر قوْشموش, حتّا بعضي اؤلچولر و بيچيملري اسکي دورومدان چيٌخارداراق اوْندا يئني¬ليکلر و بديعي صنعتلر ايشلتميشدير. اؤرنک اوْلاراق, اوْنون «جيغالي تجنيس»لرينده, قوْشما- باياتي اؤلچولريندن علاوه گرايلي اؤلچولرينده دؤرد ميصراعلارا دا راست گليريک. موٍستزادلاري, ديني مضمونلار داشييان شئعرلري و ساييره¬ده ده بئله اوْلايلاري گؤرمک اوْلور کي, شئعرلره موٍراجيعت ائتمکله, اوْنلارين هاميسينا شاهيد اوْلا بيلمک اوْلار.
تيليم¬خان ديواني¬نين آغير حيصه¬سيني قوْشما و گرايلي بيچيملرينده يازيلان شئعرلر تشکيل ائده¬رک, اوْ, عروض بحرلريندن ده غافيل اوْلماميش, چوْخلو ديني, ايجتيماعي, اخلاقي قوْنولار و دوٍشونجه¬لر داشييان اثرلريني عروض بحرلرينده قلمه آلميشدير. شاعيرين شئعرلري صنعت باخيميندان گوٍجلو, مضمون باخيميندان¬ايسه اوْلدوقجا دوْلقوندولار. بونا گؤره ده اميري بَي حاقلي اوْلاراق, تيليم¬خاني «حکيم تيليم¬خان» کيمي تانيتديرماغا آرتيق ماراق گؤسترير. دوْغرودان دا تيليم¬خان شئعرلرينده حئکمت داشييان و حئکمتله يوْغرولموش ميصراعلار, دئييملر, تئرمينلر نه قَدَر دئيه¬سن چوْخدور. بيزه بئله گلير کي, تيليم¬خانين اؤيود و حئکمتلري خالقيميزين سوْسيال حياتيندا موٍثبت ائتگي¬لر بوراخا¬بيلرلر.
دلي دؤولتلي¬يه وئرمه قيزيني / مال- دؤولتي گئدر, ديوانه قالير.
هابئله:
توٍلکو اؤز شهرينده بير بَبير اوْلور.
و يا:
گرک- بياباني ميش ائيله¬مزلر. / اگرچه سوٍد وئرسه, ياغي ياغ اوْلماز.
زنگين مدنييتيميز و فوْلکلوروموزدان غافيل اوْلمايان شاعير, بعضاٌّ خالقين ايشلتديگي حئکمتلي سؤزلري شئعر قاليبينه سالماقلا داها دا گؤزلـله¬ده¬رک خالقيميزا قايتارير؛ مثلاٌّ:
نامرد آغاجي¬نين سايه¬سي اوْلماز.
………………………………..
گؤوول شوشه¬سينه آتما¬گينان داش!
…………………………………
گؤوول بير شيشه¬دير, طعنه سؤز داشدير.
خالق شاعيري گؤردويو و دويدوغو عدالتسيزليکلر, حاقسيزليقلار و يارامازليقلارين قارشيسيندا هئچ ده دينمز- سؤيله¬مز قالا بيلمير؛ اوْنلاري چوْخ اوستادليقلا آچير- آغاردير.
مجهول بو ايّامين سوٍلئيمــــاني¬دير. / نوْغول- نابات قارقالاريـن¬ داني¬دير.
سيغيرچينلر بو عصرين خوشخواني¬دير / بوٍلبوللر ديليني لال ائيلــه¬ييبدير.
و يا:
ياخشي نه¬دير, يامان نه¬دير- سئچمه¬ين / آدامليغيـــــن شربتيني ايچمه¬ين
آروادي يانينــــدا سـؤزو کئچمـه¬ين / ايندي بگ اوْلوبدور, ائل دوْلانديرير.
درين دوٍشونجه¬لي ياراديجي¬نين بعضي ميصراعلاري¬نين خالق ايچينده ياييلماقلا آتالار سؤزونه چئوريله¬جه¬يي گؤز اؤنونده¬دير:
هر حجّه گئدنه دئمزلر حاجي
***
سئودادا اوْلماسا سر, دارا گرک
***
اؤولاد – ناخلف اوْلماسا يئي¬دير.
***
چاخير ايچن کئچي قوردا دوْو ديلر.
تيليم¬خان آتالار سؤزلريميز و مثللريميزدن آرتيق فايدالانماقلا, اؤز اثرلرينه داها آرتيق گؤزلليک و دوْغماليق باغيشلاييبدير. ميثال اوٍچون:
رام ائيله, سالما ايلقارا, / ساخلا بو نفس- بدخونو
اوّل اؤزو داخيـل اوْلار / هر کس کي قـازا قويونو
هابئله:
مثلدير بو بير تيکه¬يله دوست اوْلان, اوْلار ياغيشينان قار آشناليغي
و يا:
اوْت کؤک اوٍسته بيتر, اصليني ايستر / قارا پالاس يوماغينان بوْز اوْلماز
همچينين:
هر مزار اوٍستونه بؤرکويو چالما / اؤلوسوز قبيره آغلاماق اوْلماز.
تيليم¬خان شئعرينده وطن ده خوٍصوصي يئر توتور؛ نييه کي اوْ, معشوقه¬سي اوْلموش مهري خانيمين آردينجا شيراز شهرينه گئديب, نئچه ايل او ديياردا غريبليگين آجيليق – آغريسيني بوٍتون وارليغي¬ايله حيّس ائله¬ميشدي. اوْ, يالنيز اينسانلار دئييل, حتّا اوچارلار, يوٍرورلر, سوٍروننلر و بؤجکلره ده وطنله غريبلييين فرقلي اوْلدوغونو اؤز شئعرلرينده گؤسترير:
غريب لاچين ديلگير اوْلار, اوْولاماز / هر سار اؤز يئرينده ميرشيکار اوْلور
و يا:
تيليم, غريب ايله فلک جدَلدير / غـــوربت اؤزو جهنمه بَدَلديـر
اژدهالار غريب يئرده جؤعَلدير / عقرب اؤز يئرينده شاهمار اوْلور
شاعير شيرازدا غريب اوْلدوغوندان ناراضيليغيني بيلديرمک مقصديله الي چاتمايان سئودييي¬نين داليسي¬جا بئله دئيير:
قيزيل گوٍللر خندان اوْلور / آچيـلاندا دان- دان اوْلور
شيراز منه زينــدان اوْلور / گئدن گلين- گئدن گلين
حکيم شاعيرين ساده ديلده قوْشدوغو شئعرلرينده اؤيودله دوْلو ميصراعلار نه قَدَر دئيه¬سن چوْخدور. بئله- بئله ميصراعلاردان اؤرنک اوٍچون نئچه¬سيني گؤسترمه¬يه کيفايتلنيريک:
زر سيکّه¬سين آهنگره- / چالديرمازلار منيم جانيم
مارال قوزوسون حيمارا / آلديرمازلار منيم جانيم
………………………….
گـُرک- بياباني ميش ائيله¬مزلر / اگرچه سوٍد وئرسه, ياغي ياغ اوْلماز
هر الوان چيچگه لاله دئمــزلر /رنگي احمر اوْلسا, داغي- داغ اوْلماز.
تيليم¬خان, ايسلام ديني و اوْنون موٍقدس کيتابي قورآنا درين اينام يئتيرن, ايسلام پئيغمبري محمّد (ص) و ايمام علي (ع) حضرتلرينه آرتيق سئوگي و محبّتي اوْلان بير سؤز اوستاسي¬دير. سؤزوموزه شاهيد اوْنون همين مجموعه¬ده قورآنين نئچه سوره¬سي¬نين ترجومه¬سي, اولو تانري, اوْنون پئيغمبري و شيعه¬لرين بيرينجي ايمامي و باشقا معصوملارا يازديغي سيتاييشلر, منقبتلر و تعريف- توصيفلردير.
ائله¬جه ده اينسانين يارانيشي و اؤلومو منظومه¬لري, يئر ايله گؤيون و طبيعتده اوْلان چئشيتلي قوّوه¬لرين بير- بيري¬ايله دئييشمه¬لري منظومه¬لري, چوْخلو اخلاقي, ايجتيماعي مضمونلار داشييان شئعرلري, آقا محمّد مسيح مجتهد, آقا نظام قاضي¬الحاجات, آقا حسن و موللا هادي الويري¬يه حصر ائتديگي مديحه¬لر, اوْنون ديني اينام و دوٍشونجه¬لري¬نين محصولودور .
تيليم¬خان اؤزوندن قاباق و اؤزو ايله چاغداش اوْلان شاعيرلردن او جوٍمله¬دن خسته¬قاسيم, بؤيوک توٍرکمن شاعيري مخدوم قولي فراغي, داغليق قاراباغلي شاعير موللا پناه واقيف و آيريلاريندان تأثيرلر آلميش, اوْنلارا نظيره¬لر يازميش, هم ده اؤزوندن سوْنرا يازيب- يارادان شاعيرلر و عاشيقلار اوْندان ائتگي¬لنميشديلر. اوْندان تأثير آلميش شاعيرلردن قشقايلي مأذون, اوْنون اؤز نسليندن اوْلموش توٍرکمان محمود, چاغداش شاعير درويش بهروان «ايناللي» و باشقالاري¬نين آدلاريني چکمک اوْلار.
تيليم¬خانا تأثير بوراخميش و اوْندان تأثيرلنميش شاعيرلر و همين ساحه¬ده شئعرلر باره ده پروفئسور زهتابي و دوکتور کمالي¬نين يازديغي « تيليم¬خانين حيات و ياراديجيليغي» عوٍنوانلي کيتابدا گئنيش معلومات وئريلميشدير. سؤزو گئدن بو کيتابدا شاعيرين شئعرلري, شئعرلرينده ايشلتدييي و اؤزونه مخصوص اوْلان بديعي صنعتلر, اوْنون دوٍشونجه طرزي, دوٍنيا گؤروشو, ايشلتدييي بديعي ترکيبلر, ايفاده¬لر و ساييره چوْخ ديقّتله آراشديريلميشدير.
بونو دا آچيقلاماق لازيم¬ديرکي, بو مجموعه¬ده يئرلشن شئعرلري, داشيديقلاري چئشيتلي مؤوضوعلار, هم ده قاليبلري و اؤلچولرينه اساساٌّ هله¬ليک بئش بؤلومه آييرديق. بيرينجي بؤلومو شئعرلرين وزن, ريتم و بيچيملرينه باخماياراق, مذهبي شئعرلر تشکيل ائدير. ايکينجي بؤلومده شئعرلرين داشيديغي ريسالت و وظيفه¬ني نظره آلماياراق, يالنيز وزن و بيچيملري اساسيندا ترتيب ائتديک. قوْشمالار بؤلومو اوْلان بو حيصّه کيتابين ان بؤيوک حيصّه¬سيني تشکيل ائدير. اوٍچونجو بؤلوم گرايلي¬لارا, دؤردونجو بؤلوم ده جيغالي قوْشما تجنيسلره آيريلدي. مجموعه¬نين بئشينجي بؤلومو هم شئعر اؤلچولري, هم ده مؤوضوع باخيميندان داها دا رنگارنگ اوْلدو. دئمک بو بؤلومده هم عروض وزنلرينده هم ده قوْشما وزنلرينده, ائله¬جه ده موٍختليف فيکيرلر و دوٍشونجه¬لر داشييان شئعرلره يئر وئريلدي. سؤز يوْخ کي, بوٍتون بو بؤلوملري گئنه ده موختليف آچي¬لاردان بير- بيريندن آييرماق اوْلاردي؛ مثلاٌّ تکجه قوْشمالاري, جيناسليق- غئير جيناسليق, ليريک- ايجتيماعي- اخلاقي, نوٍقطه¬سيزليک و باشقا اؤزلليکلري اساسيندا بير- بيريندن آييرماق اوْلاردي؛ آنجاق ائله بو قدره قناعت ائتديک.
سؤز اوزانماسين دئيه, بو موٍقديمه¬ده قلمه آلينماميش و يا اينجه¬لنمه¬ميش مؤوضوعلاري زهتابي و کمالي¬نين يازديغي کيتابدا اوْخوماغي تاپشيراراق, حؤرمتلي اميري¬ و اوْنونلا امکداشليق ائله¬ينلره آرتيق اوغورلار, تيليم¬خان, کمالي¬ و زهتابي¬يه رحمت آرزولاييرام.
۱۳۸۵/۱۰/۱۶
۱- بو موٍقَدّيمه¬ده سؤزو گئدن بعضي شئعرلري ناقيص اوْلدوقلارينا گؤره چاپ ائله¬مه¬ديک. آللاه قويسا اوْنلاري تکميل ائده¬رک اثرين سوْنکو جيلدلرينده چاپ ائده¬جه¬ييک.
آلما یولوندان ایضاح: بو یازی حکیم تیلیم خانین دیوانی نین اؤن سؤزودور. موهندیس امیری جنابلاریندان بو یازینین دوزنله نمیش متنی نی بیزیم اختیاریمیزدا قویدوغونا گؤره تشکر ائدیریک. مهندس امیری نین حکیم تیلیم خان ساوه ای آدلی یازیسینی اوخوماق اوچون بورا تیخلایین. گلن گونلرده بو متنی لاتین خطینده ده اوخوجولارا تقدیم ائده جه ییک.
