تيليم خان عاشيقلار باخيميندان / جواد دربندی
تيليم خان-تيمورخان اوغلو گوٍنش ايل ۱۲۰۹-۱۱۴۲ و ۱۸۳۱-۱۷۶۳ ميلادي[۱] ده ساوا بؤلگه سينده، گؤز آچيب و مَرَغئي (مراغا) کندينده دوٍنيادان کؤچوبدور. بو موحد ، داهي، عاريف، ائل شاعيري، اٶز يازديغينا گؤره اصلي توٍرکمندير:
بو توٍرکمن تيليمين غوغالي باشين
آخير سالار مين غوغايه گؤزلرين
تيليم خانين توپلانان شعرلري گؤسترير کي ،او عاشيق شعرلرينين ،سؤزلرينين داوامچيسي و خسته قاسيمين، دده قوربانينين سؤزلريندن تأثير آلايبدير.
باخين: خسته قاسيمين”دوٍنيا رديف لي شعرينه(گارايلي سينا)”
بو دوٍنيا فاني دير فاني
بو دوٍنياده قالان هاني
داوود اوغلو سولليماني
تاج و تخت دن سالان دوٍنيا[۲]
تيليم خان:
بقا تاپ فاني دير فاني
قانماز فاني ده عيرفاني
يا
بو دوٍنيا فاني دير فاني
نه دوتوبسوز بوراخ ايندي
آشاغادا گلن قرائن فاکتلارين دلالت ايجه تيليم خان اوستاد عاشيق اولماساايميش دا، يقين عاشيقليق صنعتي نين سيرلريندن آگاه ايميش و دده و حق عاشيقلارينين يولون ، طريقينين ايزله يرکن، زيروه يه چاتميش ايميش. عاشيقلار دوٍنياسيندا، دده لر اؤز صنعتي نين و علم لرينين اعلم مجتهد ساييلان، ديواني شعرلرده و دئييشمه لرده باسيلميان بير کيمسه لرديلر. آدليم دده لردن، عاشيق دوٍنياسي نين باش زيروه سي دده قورباني دير.
او دئيير:
مثلدير دئييرلر قورد قوجالاندا
توٍلکو مئيدان آچيب چاققال گوٍلرميش
تيليم خان دئيير:
مايالار اَسرَييب منسوخ اولوب نر
مئيداني بوش گؤروب موباريز ايستر
کمال و رشادت ايتيب اصل و فر
چاخير ايچن گئچي قوردا دوو ديلر[۳]
تيليم خان باغلامالاري:
او نه ديرکي مه لر گئچر؟
او نه دير کي اَلَر گئچر؟
او نه ديرکي ده لر گئچر؟
قاني قاينار ياراسي يوخ
جاواب:
او بولوددور مه لر گئچر
او ياغيشدير اه لر گئچر
طعنه لي سؤز ده لر گئچر
قاني قاينار ياراسي يوخ[۴]
يا بو قيفيل بند:
بيزدن سلام اولسون اهل-عرفانه
بيست و هشت پرده نين بيريسي نه دي
بير سکگيز بير دوققوز بير اوٍچ بيريندن
معرفت حرفينين بيريسي نه دي
عاشيق ادبياتينا و شعرلرينه ديققت ايله باخساق، حکماً بئله باغلامالار يالنيز حق عاشيقلار طرفيندن يارانابيلر. اوٍسته کي قيفيل بند منجه بو گوٍنه دک آچيلماييب دير و بو نئچه بندلي چتين قيفيل بندلرين، آچاري طريقت يولو گئدن دده عاشيقلار اولابيلرلر. اوٍميد کي فورصت اولورسا گلجکده تيليم خان سيراسيندا اولان بو گوٍنکو دده لردن اورمييه ماحاليندا-قولونجو کندينده ياشايان-دده کاتيب دن يارارلانمالييک. نئجه کي شمکيرلي عاشيق حسنين وئرر رديف لي قيفيل بندين ايللر سونرا دده علسگر آچميش ايدي . تيليم خانين قيفيل بندين ده دده کاتيب آچماليدير.[۵]
حربه زوربالار:
بو نوع قوشمالار عاشيقلار ايچره معمولدور. آيري شاعيرلر بو بيچيم شعرلردن يازمازلار:
قيرخ عاشيقين اوستادي سن
طاليب سان يئردن خبر وئر
حقيقت دن معرفت دن
سئچ بيري بيردن خبر وئر[۶]
نقطه سيز شعرلري، هابئله آشاغادا گلن سورغو سؤالي:
گل اي عاشيق سندن خبر آلاييم
کيميدي ابر اوٍستون مکان ائيله دي
نه يئر ده گتيردي جانسيزي جانه
ائشيتديردي نئچه ديوان ائيله دي[۷]
منجه بو قوشمالار-سورغو-سواللار، ايشلتديگي عرفاني سؤزلر، تيليم خانين حقّ عاشيقي اولماسينا دلالت ائدير. يوخسا بئله قوشمالاري اؤل ۷۳ بندده يارادان خيلقت نامه ني-وجودنامه ني يالنيز شاعير يارادابيلمز.[۸] بو خيلقت نامه لردن يارادان آدليم عاشيقلار :عاشيق واله، خسته قاسيم، کوراوغلو، خويلو وارطان و تيليم خان دير.
گرايليلار:
تيليم خانين گرايليلاري سانکي عاشيق هاوالارينا بسته لنيب و يازيليبدير.تيليم خاندان سونراکي عاشيقلار بو رديف لي گرايليلاري تيليم خاندان آليبديرلار
.ديققت له باخاق:
بو گوٍن بير گؤزلي گؤردوم
گئدر ساللانا ساللانا
آغاجلار گتيريب باري
بوداق ساللانا ساللانا
يا تيليم خانين “چکه بيلمز”[۹] رديف لي قوشماسي، آيدين گؤسترير کي، بير ائل شاعيري ساز بيلمه سه ، ساز دينلمه سه عاشيق اولماسا، بو گؤزلليکده شعر و قوشمادئيه بيلمز ايميش. آرتيرمالييام بو قوشمالي رحمتليک عاشيق حسين ساراشلي، بورچالي مکتبي نين آدليم عاشيقي “جليلي”هاواسي اوٍزره اوخويوب سونرالار نوتا يازيليب اينديده آذزبايجان جمهوريسي راديوسونون ۴۱۷۸۷ نومره سي نين آرشيوده ساخلانيلير.[۱۰]
تيليم خانين تجنيس لري و اؤزلليک لري:
عاشيقلار ايچره دده و اوستاد عاشيقلار، تجنيس ايله سيناقدان چيخارلار، حقيقتده عاشيق ادبياتي نين زيروه سينده يئر توتوبدور. تيليم خانين تجنيس لرينه ديققت ائتسک، اونون اوستادليغينا بو کيفايت کي، او بيري اوستاد عاشيقلار، جيغالي تجنيس ده ۴ مصراعلي باياتيلار، ايشلدسه، تيليم خان ۴مصراعلي باياتيلاردان فايدالانيبدير.
اؤرنک ايچوٍن:
موباريز مئيداندا بير به بير اولور
توٍلکو اؤز شهرينده بير ببير اولور
عاشيق بير به بير ايشلر بير به بير اولور
آزار وئره ر چوخ جانه
سئودا بير به بير اولور
يارالي عاجيز اوسته
هر کيم بير ببير اولور
دونيا پيلله پيلله بير به بير اولور
عمّ اوخويانلار آياسين گؤزلر[۱۱]
تيليم خانين حکمتلي سؤزلري و اوستاد نامه لري:
بير سوناني تذلان قووا
گؤزوٍ قورخار گؤله گلمز
يا
هر چالاغان ترلان اولماز
يا
عاشيق گزر ائله ائله باغلي
تا دولانا اولا داغلي
هر ايگيددن قوچ کوراوغلي
هر طبيب دن لوقمان اولماز[۱۲]
اي آغالار بير زمانه گليبدير
دؤولتلي يانيندا غول دولانديرير
ياد اولوب محبّت گئديب صداقت
ايندي زمانه ني پول دولانديرير
بو گرايليلار ائل آراسيندا اونودولمايان، سرحدلري آشيب توٍرک لر دوٍنياسينا يول آچيبدير.
تيليم خانين زنجيرلمه قوشماسي گؤسترير کي بونلار عاشيق شعريدير:
يا اهل-ي سماسان يا اهل-ي جنت
کيم گؤروب سنين تک “خ” - “و” - “ب”
خوب ايچميشم لبلرينين شرابين
سرخوشام اولموشام “م” - “س” - “ت”
تيليم خانين عاشيقلاردا قويدوغو اثرلر:
تيليم خانين نئچه ديللي قوشمالاري-آيري بؤلگه لرين عاشيقلاريندا اثر قويوب، ايستيقبال اولونوبدور:
تيليم خان:
کيشي اودور اهل- عرفان يانيندا
دمه دم قاتمايا وئره بير دم گوش
سوروشسالار اصول- دين نئچه دي
عرب خمس و فارس پنج و تورک بئش
دده کاتب:
اوستا قارداش گل من ايله خوش اوتوراق اوٍز به اوٍز
شعريميزين سونلاريندا دؤردجه ديلدن دانيشاق
نه عضودور اينسانلاردا هر شي اونلا گؤرونر
عرب عين و فارسي چشم و کوٍردو چلو و توٍرکو گؤز[۱۳]
بئله اؤزل عاشيق شعريندن علاوه تيليم خانين لطافتلي گرايليلاري، قوشمالاري و تجنيس لري سانکي عاشيق هاوالارينا بسته لنيب و اونا گؤره ده خلق آراسيندا و عاشيقلار ايچره قالارقي دير. يعني ائل شاعيري ساز بيلمسه و ساز هاوالاري ايله تانيش اولماسا عاشيق مجليس لرين دينلمه سه بو بيچيم شعرين دئمگي موٍمکون دئگيل. صمد وورغون-حسين عارف-محمد آراز-ظليم خان يعقوب-کاماندار و … ساز بيلديکلرينه گؤره سؤزلري ائل دن ائله، اوبادان اوبايا ياييليبدير.
بو مقايسه مقاميندا گؤرونور تيليم خان دا ساز هاوالاريلا-عاشيقلاريلا ياخيندان تانيش اولماسايدي, بو گؤزلليکده ساز شعري لرين يارادمازايميش. بيلديگينيزه گؤره مملکتيميزده شهريار عظمتده شاعيريميز آزدير, آما اونون توٍرکو شعرلري, قوشما, گرايلي سي وارسادا, سينه لرده قالماييبدير. اؤزل حيدربابا بئشليک قوشماسي, عاشيق شعري اولدوغونا گؤره خلق آراسيندا شهرده کندده ياييليبدير.
مبالغه سيز تيليم خانين سؤزلري-ساوا بؤلگه سينده, عاشيقلار ايچره سينه لرده حک اولونوبدور. بير ده بو کي: ائل شاعيري –ائل عاشيقي بيربيريسينين موکمّلي دير. شاعير عاشيقي قوشمالاريلا تغذيه ائلر, عاشيق دا شاعيرين قوشمالارين-سؤزلرين ائل ايچينه آ÷ارير-يايير. بوردا عاشيقلارا بير توصيه وارکي, هر شعري سازدا چاليب اوخوماسينلار.بال آريسي تک چيچگي سئچيب اوٍستونه قونسونلار,هم سؤزلري قالسين هم دَيرلري آرتسين.
قيسا اشاره: تيليم خانين و ساوا بؤلگه سينين عاشيقلار دوٍنياسيندا قويان اثرلري
۱- عاشيق هاوالاري: بو هاوالار بو بؤلگه يه منسوبدور: ساوا گوٍلو-همدان گرايلي سي-همدان دوبيتي سي
۲- اوخونان و يارانان حيکايه لر و داستانلار: تيليم خان و مهري-خوندابلي مهجور-اسدنظام
۳- بو محيط ده اؤزل اوخونان عاشيق هاوالاري: کلکي لر(۶ هاوا)-گرايلي لار(۳۱ هاوا)-لئيلانالار(۱۶ هاوا).[۱۴]
ساوا محيطي نين آدليم دوٍنيادان کؤچموش عاشيقلاري-تيليم خانين اونلارين اوٍستونه اثري چوخدور: عاشيق بالاخان-عاشيق تيمورخان-عاشيق آشوت-عاشيق جاوانشير-عاشيق سامور-عاشيق سئواک-عاشيق شوماوور-عاشيق عليوئردي-عاشيق عالي خان-عاشيق مهرعلي-باهارلي عاشيق رضا[۱۵]
ساوا محيطي نين ابديته قووشان آدليم سازبندلري: اوستاد نريمان-اوستاد آرمناک-اوستاد شوماوور
ساوانين بو گوٍنک شاعير عاشيقلاري: عاشيق حسين علي حسيني-عاشيق علي رمضاني(گوٍنش)-عاشيق تقي محيط-عاشيق مسيح الله رضايي و ۴۰ قدر بو بؤلگه ده عاشيق ياشايير.
خلاصه بو کي, بو بؤلگه ده عاشيقلاري فولکلوروموزدا بير چادير سانساق, تيليم خان بو چاديرين اورتا ديرَگي دير. اوٍميد کي بو عارف تيليم خانين سولاله لري, اونون بايداقين جوشغون ساخلاييب و اونودماسين دييه ک, بؤيوک موسيقي چيلريميز-عاشيقلاريميز بو بؤلگه نين اؤزلليگي نين فرهنگين ياشاييشين نظرده آلاراق, بير تيليم خان هاواسي ياراديب و عاشيقلار دوٍنياسينا تؤحفه وئرمه سي اونلارا بورجدور.
- بو ساز-سؤز دوٍنياسي, وطنيميزي-خلقي قووشدورماق ايچوٍن آلله موهبتيدير, قدرين بيلمه لي ييک.
سهند(بولود قاراچورلو)سازين حزين سسين ائشيدنده دئييردي:
هله ده بيلميرم بو سس بو نغمه-
هانسي دوٍنيالاردان باش آليب گلير
سازين تئللرينه ديديکجه زخمه
بدنيم دينجلير, روحوم يوٍکسه لير
آلله تيليم خانين تانيتديرماسي حاققيندا چاليشان همکاريم دوکتور کمالي نين روحون شاد و بو گوٍنکو بو يولدا چاليشانلارا-مهندس اميري جنابلاري نين و بو تدبيري ترتيب وئرن آداملارين و مسئوللارين جانين ساغ-عمرلرين برکتلي ائله سين. آزافلي دئميشکن:
ائلي نين يوردونون درد و غميني
چکن اوغلانلارين قاداسين آليم
سيزه قوربان-جواد دربندي- ۲۹/۴/۸۶- مرغئي
——————————————————————————–
۱- تيليم خان حياتي و ياراديجيليغي –دوکتور زهتابي-دوکتور علي کمالي-چاپ ۱۳۸۲ نشر اختر ص ۵۴
۲- ه م ص ۱۰۸
۳- ه م ص ۶۹
۱- حضرت علي (ع)فرماييشينه ايشاره دير:”حدّ اللسان امضي من حدّ السنان”:زخم زبان از شمشير برنده تر است.
۲- دده کاتب ۸۴ ياشيندا،اورميه ماحالي نين قولونجو کندينده عاشيقلارين دده سي ساييلان،قديم علملره شريعت علمينه نجوم علمينه،عرب ،فارس،تورکو،کوردو ديليني درين بيلن و اورميه مکتبي نين عاشيقلارينين ائل شاعيريدير
۳- حکيم تيليم خان ديواني بيرينجي جيلد-توپلايان اسدالله اميري ص ۱۷۷
۴- ه م ص ۱۵۵
۵- ه م ص ۲۸۰
۱- ه م ص ۱۱۱
۲- آذربايجان عاشيقلاري نين عنضوي هاوالاري-تاربيل محمد اف-آيدين اوغلو چاپ ۱۹۸۸ ص ۱۸۹ ايشيق نشرياتي -باکو
۳- حکيم تيليم خان ديواني ص ۲۱۴
۴-ه م ص ۱۰۷
۱- اينجي صدف-دده کاتب(حاج عبدالرحمن طيار)-۱۳۸۰-اروميه- ص ۲۵۳
۲- ايران توٍرک لري عاشيق محيط لري-علي قافقازيالي – ارزوروم-توٍرکيه ۲۰۰۶-ص ۲۰۸
۲- عاشيق و عاشيق ليق صنعتينه بير باخيش-ج دربندي ۱۳۸۴