Thursday, August 23, 2007



تيليم خان عاشيقلار باخيميندان / جواد دربندی


تيليم خان-تيمورخان اوغلو گوٍنش ايل ۱۲۰۹-۱۱۴۲ و ۱۸۳۱-۱۷۶۳ ميلادي[۱] ده ساوا بؤلگه سينده، گؤز آچيب و مَرَغئي (مراغا) کندينده دوٍنيادان کؤچوبدور. بو موحد ، داهي، عاريف، ائل شاعيري، اٶز يازديغينا گؤره اصلي توٍرکمندير:

بو توٍرکمن تيليمين غوغالي باشين
آخير سالار مين غوغايه گؤزلرين

تيليم خانين توپلانان شعرلري گؤسترير کي ،او عاشيق شعرلرينين ،سؤزلرينين داوامچيسي و خسته قاسيمين، دده قوربانينين سؤزلريندن تأثير آلايبدير.

باخين: خسته قاسيمين”دوٍنيا رديف لي شعرينه(گارايلي سينا)”

بو دوٍنيا فاني دير فاني
بو دوٍنياده قالان هاني
داوود اوغلو سولليماني
تاج و تخت دن سالان دوٍنيا[۲]

تيليم خان:

بقا تاپ فاني دير فاني
قانماز فاني ده عيرفاني

يا

بو دوٍنيا فاني دير فاني
نه دوتوبسوز بوراخ ايندي

آشاغادا گلن قرائن فاکتلارين دلالت ايجه تيليم خان اوستاد عاشيق اولماساايميش دا، يقين عاشيقليق صنعتي نين سيرلريندن آگاه ايميش و دده و حق عاشيقلارينين يولون ، طريقينين ايزله يرکن، زيروه يه چاتميش ايميش. عاشيقلار دوٍنياسيندا، دده لر اؤز صنعتي نين و علم لرينين اعلم مجتهد ساييلان، ديواني شعرلرده و دئييشمه لرده باسيلميان بير کيمسه لرديلر. آدليم دده لردن، عاشيق دوٍنياسي نين باش زيروه سي دده قورباني دير.

او دئيير:

مثلدير دئييرلر قورد قوجالاندا
توٍلکو مئيدان آچيب چاققال گوٍلرميش

تيليم خان دئيير:

مايالار اَسرَييب منسوخ اولوب نر
مئيداني بوش گؤروب موباريز ايستر
کمال و رشادت ايتيب اصل و فر
چاخير ايچن گئچي قوردا دوو ديلر[۳]

تيليم خان باغلامالاري:

او نه ديرکي مه لر گئچر؟
او نه دير کي اَلَر گئچر؟
او نه ديرکي ده لر گئچر؟
قاني قاينار ياراسي يوخ

جاواب:

او بولوددور مه لر گئچر
او ياغيشدير اه لر گئچر
طعنه لي سؤز ده لر گئچر
قاني قاينار ياراسي يوخ[۴]

يا بو قيفيل بند:

بيزدن سلام اولسون اهل-عرفانه
بيست و هشت پرده نين بيريسي نه دي
بير سکگيز بير دوققوز بير اوٍچ بيريندن
معرفت حرفينين بيريسي نه دي

عاشيق ادبياتينا و شعرلرينه ديققت ايله باخساق، حکماً بئله باغلامالار يالنيز حق عاشيقلار طرفيندن يارانابيلر. اوٍسته کي قيفيل بند منجه بو گوٍنه دک آچيلماييب دير و بو نئچه بندلي چتين قيفيل بندلرين، آچاري طريقت يولو گئدن دده عاشيقلار اولابيلرلر. اوٍميد کي فورصت اولورسا گلجکده تيليم خان سيراسيندا اولان بو گوٍنکو دده لردن اورمييه ماحاليندا-قولونجو کندينده ياشايان-دده کاتيب دن يارارلانمالييک. نئجه کي شمکيرلي عاشيق حسنين وئرر رديف لي قيفيل بندين ايللر سونرا دده علسگر آچميش ايدي . تيليم خانين قيفيل بندين ده دده کاتيب آچماليدير.[۵]

حربه زوربالار:

بو نوع قوشمالار عاشيقلار ايچره معمولدور. آيري شاعيرلر بو بيچيم شعرلردن يازمازلار:

قيرخ عاشيقين اوستادي سن
طاليب سان يئردن خبر وئر
حقيقت دن معرفت دن
سئچ بيري بيردن خبر وئر[۶]

نقطه سيز شعرلري، هابئله آشاغادا گلن سورغو سؤالي:

گل اي عاشيق سندن خبر آلاييم
کيميدي ابر اوٍستون مکان ائيله دي
نه يئر ده گتيردي جانسيزي جانه
ائشيتديردي نئچه ديوان ائيله دي[۷]

منجه بو قوشمالار-سورغو-سواللار، ايشلتديگي عرفاني سؤزلر، تيليم خانين حقّ عاشيقي اولماسينا دلالت ائدير. يوخسا بئله قوشمالاري اؤل ۷۳ بندده يارادان خيلقت نامه ني-وجودنامه ني يالنيز شاعير يارادابيلمز.[۸] بو خيلقت نامه لردن يارادان آدليم عاشيقلار :عاشيق واله، خسته قاسيم، کوراوغلو، خويلو وارطان و تيليم خان دير.

گرايليلار:

تيليم خانين گرايليلاري سانکي عاشيق هاوالارينا بسته لنيب و يازيليبدير.تيليم خاندان سونراکي عاشيقلار بو رديف لي گرايليلاري تيليم خاندان آليبديرلار

.ديققت له باخاق:

بو گوٍن بير گؤزلي گؤردوم
گئدر ساللانا ساللانا
آغاجلار گتيريب باري
بوداق ساللانا ساللانا

يا تيليم خانين “چکه بيلمز”[۹] رديف لي قوشماسي، آيدين گؤسترير کي، بير ائل شاعيري ساز بيلمه سه ، ساز دينلمه سه عاشيق اولماسا، بو گؤزلليکده شعر و قوشمادئيه بيلمز ايميش. آرتيرمالييام بو قوشمالي رحمتليک عاشيق حسين ساراشلي، بورچالي مکتبي نين آدليم عاشيقي “جليلي”هاواسي اوٍزره اوخويوب سونرالار نوتا يازيليب اينديده آذزبايجان جمهوريسي راديوسونون ۴۱۷۸۷ نومره سي نين آرشيوده ساخلانيلير.[۱۰]

تيليم خانين تجنيس لري و اؤزلليک لري:

عاشيقلار ايچره دده و اوستاد عاشيقلار، تجنيس ايله سيناقدان چيخارلار، حقيقتده عاشيق ادبياتي نين زيروه سينده يئر توتوبدور. تيليم خانين تجنيس لرينه ديققت ائتسک، اونون اوستادليغينا بو کيفايت کي، او بيري اوستاد عاشيقلار، جيغالي تجنيس ده ۴ مصراعلي باياتيلار، ايشلدسه، تيليم خان ۴مصراعلي باياتيلاردان فايدالانيبدير.

اؤرنک ايچوٍن:

موباريز مئيداندا بير به بير اولور
توٍلکو اؤز شهرينده بير ببير اولور
عاشيق بير به بير ايشلر بير به بير اولور
آزار وئره ر چوخ جانه
سئودا بير به بير اولور
يارالي عاجيز اوسته
هر کيم بير ببير اولور
دونيا پيلله پيلله بير به بير اولور
عمّ اوخويانلار آياسين گؤزلر[۱۱]

تيليم خانين حکمتلي سؤزلري و اوستاد نامه لري:

بير سوناني تذلان قووا
گؤزوٍ قورخار گؤله گلمز

يا

هر چالاغان ترلان اولماز

يا

عاشيق گزر ائله ائله باغلي
تا دولانا اولا داغلي
هر ايگيددن قوچ کوراوغلي
هر طبيب دن لوقمان اولماز[۱۲]
اي آغالار بير زمانه گليبدير
دؤولتلي يانيندا غول دولانديرير
ياد اولوب محبّت گئديب صداقت
ايندي زمانه ني پول دولانديرير

بو گرايليلار ائل آراسيندا اونودولمايان، سرحدلري آشيب توٍرک لر دوٍنياسينا يول آچيبدير.

تيليم خانين زنجيرلمه قوشماسي گؤسترير کي بونلار عاشيق شعريدير:

يا اهل-ي سماسان يا اهل-ي جنت
کيم گؤروب سنين تک “خ” - “و” - “ب”
خوب ايچميشم لبلرينين شرابين
سرخوشام اولموشام “م” - “س” - “ت”

تيليم خانين عاشيقلاردا قويدوغو اثرلر:

تيليم خانين نئچه ديللي قوشمالاري-آيري بؤلگه لرين عاشيقلاريندا اثر قويوب، ايستيقبال اولونوبدور:

تيليم خان:

کيشي اودور اهل- عرفان يانيندا
دمه دم قاتمايا وئره بير دم گوش
سوروشسالار اصول- دين نئچه دي
عرب خمس و فارس پنج و تورک بئش

دده کاتب:

اوستا قارداش گل من ايله خوش اوتوراق اوٍز به اوٍز
شعريميزين سونلاريندا دؤردجه ديلدن دانيشاق
نه عضودور اينسانلاردا هر شي اونلا گؤرونر
عرب عين و فارسي چشم و کوٍردو چلو و توٍرکو گؤز[۱۳]

بئله اؤزل عاشيق شعريندن علاوه تيليم خانين لطافتلي گرايليلاري، قوشمالاري و تجنيس لري سانکي عاشيق هاوالارينا بسته لنيب و اونا گؤره ده خلق آراسيندا و عاشيقلار ايچره قالارقي دير. يعني ائل شاعيري ساز بيلمسه و ساز هاوالاري ايله تانيش اولماسا عاشيق مجليس لرين دينلمه سه بو بيچيم شعرين دئمگي موٍمکون دئگيل. صمد وورغون-حسين عارف-محمد آراز-ظليم خان يعقوب-کاماندار و … ساز بيلديکلرينه گؤره سؤزلري ائل دن ائله، اوبادان اوبايا ياييليبدير.

بو مقايسه مقاميندا گؤرونور تيليم خان دا ساز هاوالاريلا-عاشيقلاريلا ياخيندان تانيش اولماسايدي, بو گؤزلليکده ساز شعري لرين يارادمازايميش. بيلديگينيزه گؤره مملکتيميزده شهريار عظمتده شاعيريميز آزدير, آما اونون توٍرکو شعرلري, قوشما, گرايلي سي وارسادا, سينه لرده قالماييبدير. اؤزل حيدربابا بئشليک قوشماسي, عاشيق شعري اولدوغونا گؤره خلق آراسيندا شهرده کندده ياييليبدير.

مبالغه سيز تيليم خانين سؤزلري-ساوا بؤلگه سينده, عاشيقلار ايچره سينه لرده حک اولونوبدور. بير ده بو کي: ائل شاعيري –ائل عاشيقي بيربيريسينين موکمّلي دير. شاعير عاشيقي قوشمالاريلا تغذيه ائلر, عاشيق دا شاعيرين قوشمالارين-سؤزلرين ائل ايچينه آ÷ارير-يايير. بوردا عاشيقلارا بير توصيه وارکي, هر شعري سازدا چاليب اوخوماسينلار.بال آريسي تک چيچگي سئچيب اوٍستونه قونسونلار,هم سؤزلري قالسين هم دَيرلري آرتسين.

قيسا اشاره: تيليم خانين و ساوا بؤلگه سينين عاشيقلار دوٍنياسيندا قويان اثرلري

۱- عاشيق هاوالاري: بو هاوالار بو بؤلگه يه منسوبدور: ساوا گوٍلو-همدان گرايلي سي-همدان دوبيتي سي
۲- اوخونان و يارانان حيکايه لر و داستانلار: تيليم خان و مهري-خوندابلي مهجور-اسدنظام
۳- بو محيط ده اؤزل اوخونان عاشيق هاوالاري: کلکي لر(۶ هاوا)-گرايلي لار(۳۱ هاوا)-لئيلانالار(۱۶ هاوا).[۱۴]

ساوا محيطي نين آدليم دوٍنيادان کؤچموش عاشيقلاري-تيليم خانين اونلارين اوٍستونه اثري چوخدور: عاشيق بالاخان-عاشيق تيمورخان-عاشيق آشوت-عاشيق جاوانشير-عاشيق سامور-عاشيق سئواک-عاشيق شوماوور-عاشيق عليوئردي-عاشيق عالي خان-عاشيق مهرعلي-باهارلي عاشيق رضا[۱۵]

ساوا محيطي نين ابديته قووشان آدليم سازبندلري: اوستاد نريمان-اوستاد آرمناک-اوستاد شوماوور

ساوانين بو گوٍنک شاعير عاشيقلاري: عاشيق حسين علي حسيني-عاشيق علي رمضاني(گوٍنش)-عاشيق تقي محيط-عاشيق مسيح الله رضايي و ۴۰ قدر بو بؤلگه ده عاشيق ياشايير.

خلاصه بو کي, بو بؤلگه ده عاشيقلاري فولکلوروموزدا بير چادير سانساق, تيليم خان بو چاديرين اورتا ديرَگي دير. اوٍميد کي بو عارف تيليم خانين سولاله لري, اونون بايداقين جوشغون ساخلاييب و اونودماسين دييه ک, بؤيوک موسيقي چيلريميز-عاشيقلاريميز بو بؤلگه نين اؤزلليگي نين فرهنگين ياشاييشين نظرده آلاراق, بير تيليم خان هاواسي ياراديب و عاشيقلار دوٍنياسينا تؤحفه وئرمه سي اونلارا بورجدور.

- بو ساز-سؤز دوٍنياسي, وطنيميزي-خلقي قووشدورماق ايچوٍن آلله موهبتيدير, قدرين بيلمه لي ييک.

سهند(بولود قاراچورلو)سازين حزين سسين ائشيدنده دئييردي:

هله ده بيلميرم بو سس بو نغمه-
هانسي دوٍنيالاردان باش آليب گلير
سازين تئللرينه ديديکجه زخمه
بدنيم دينجلير, روحوم يوٍکسه لير

آلله تيليم خانين تانيتديرماسي حاققيندا چاليشان همکاريم دوکتور کمالي نين روحون شاد و بو گوٍنکو بو يولدا چاليشانلارا-مهندس اميري جنابلاري نين و بو تدبيري ترتيب وئرن آداملارين و مسئوللارين جانين ساغ-عمرلرين برکتلي ائله سين. آزافلي دئميشکن:

ائلي نين يوردونون درد و غميني
چکن اوغلانلارين قاداسين آليم

سيزه قوربان-جواد دربندي- ۲۹/۴/۸۶- مرغئي

——————————————————————————–

۱- تيليم خان حياتي و ياراديجيليغي –دوکتور زهتابي-دوکتور علي کمالي-چاپ ۱۳۸۲ نشر اختر ص ۵۴
۲- ه م ص ۱۰۸
۳- ه م ص ۶۹
۱- حضرت علي (ع)فرماييشينه ايشاره دير:”حدّ اللسان امضي من حدّ السنان”:زخم زبان از شمشير برنده تر است.
۲- دده کاتب ۸۴ ياشيندا،اورميه ماحالي نين قولونجو کندينده عاشيقلارين دده سي ساييلان،قديم علملره شريعت علمينه نجوم علمينه،عرب ،فارس،تورکو،کوردو ديليني درين بيلن و اورميه مکتبي نين عاشيقلارينين ائل شاعيريدير
۳- حکيم تيليم خان ديواني بيرينجي جيلد-توپلايان اسدالله اميري ص ۱۷۷
۴- ه م ص ۱۵۵
۵- ه م ص ۲۸۰
۱- ه م ص ۱۱۱
۲- آذربايجان عاشيقلاري نين عنضوي هاوالاري-تاربيل محمد اف-آيدين اوغلو چاپ ۱۹۸۸ ص ۱۸۹ ايشيق نشرياتي -باکو
۳- حکيم تيليم خان ديواني ص ۲۱۴
۴-ه م ص ۱۰۷
۱- اينجي صدف-دده کاتب(حاج عبدالرحمن طيار)-۱۳۸۰-اروميه- ص ۲۵۳
۲- ايران توٍرک لري عاشيق محيط لري-علي قافقازيالي – ارزوروم-توٍرکيه ۲۰۰۶-ص ۲۰۸
۲- عاشيق و عاشيق ليق صنعتينه بير باخيش-ج دربندي ۱۳۸۴

Sunday, August 05, 2007



تاريخي تحقيقلر حكيم تيليم‌خانين شعرلرينده / عبدالعلي مُجازي« آسلان»

نوت: آشاغيداكي يازيدا ايكي يانليشليق اوز وئرميشدير:
آزربايجان توركلرينين بير آلت قوروبو اولان "توركمان" ايله اورتا آسيادا ياشايان "توركمن" خالقي بير بيرينه قاريشديريلميشدير.

ساوه و مركزي اوستانين ايرانين مركزينده يئر آلديغي ايدديعا ائديلميشدير. حالبوكي ساوه و مركزي اوستان ايرانين قوزئي دوغوسوندا يئرله شير و گونئي آزربايجانا داخيلدير.

مئهران باهاري


۱۴ ۱۳۸۶, ۰۷:۳۳
گيريش: حكيم تيليمخان كنگره‌سي

شمسي۲۷/۶ /۱۳۷۱- نجي ايللرده دكتر علي كمالي‌نين تشبّوثو و امگي‌ايله، ساوه‌ده، يئل‌آباددا، قرق‌آباددا، ميصيرقان‌دا، بند‌اميرده و مرغئي‌ده كئچيريلن قورولتايدا ايشتيراك ائتديگيمدن و دكتر كمالي الله رحمتينه قوْووشاندان سوْنرا، هئچ اوٍميديم يوْخ‌ايدي‌كي، بير دؤنه ده مرغئي‌ده و تيليمخانين كندينده بير قورولتاي دا قورولا و من‌ده ايشتيراك ائده‌بيلم. آنجاق بو كنگره منه اوٍميد وئريجي اوْلدو‌كي، انشا‌ ًالله گله‌جكده حكيم تيليم‌خانين قالان شعرلري و يازيلاري دا الده ائديله، چاپ اوْلونا و دوٍنيا ادبياتينا تانيتديريلا.

دكتر كمالي‌نين زحمتلريندن و ايشيندن، لازيمي و الده اوْلدوغو قدر حكيم تيليم‌خان ديواني كيتابين اؤن سؤزونده يازيليبدير، آنجاق من‌ده ايللر بوْيو كمالي‌نين دوْستو اوْلاراق، اوْنون دفترينده تيليم‌خانين يازيلارينا باخيب، ال يازمالاري اوْخويوردوم و اوٍستونده ايشله‌ييرديم، واقتين اوْلماديغيندان اوْ ايشلر دكتر حسين محمد‌خاني«گوٍنئيلي»جنابلارينا محوّل اوْلدو. اوْ دا ايكي ايل دكتر كمالي‌ايله بيرليكده تيليم‌خانين اللردن، جيبلردن، آغيزلاردان و كاغيذلاردان ييغيلان يازيلاريني ساح- چوٍروك ائديب، تايپا حاضيرلاييرديلار‌كي، كمالي موٍعلّيم اوٍرك دورومو‌ ايله دوٍنياسيني دگيشدي و اوْ ايشلر ده دوٍشدو قالدي.

من بورادا اسدالله اميري جنابلاريندان اؤز تشكوٍرلريمي بيلديرمكله، دكتر كمالي‌نين عائله‌سيندن، خصوصي‌ايله اوْغلانلاريندان، قارداشلاريندان، دايي‌لاريندان، وزارت ارشادين ساوه شعبه‌سيندن، فرماندار يندان و اسلامي شوْرالاريندان تقاضا ائديرم، لوٍطف بويورسونلار‌كي، هم تيليمخانين و اكبرخان رزاقي‌نين يازيلاري چاپ و ايشيق اوٍزو گؤرسون، هم دكتر كمالي‌نين ۳۰ ايلدن علاوه، اوْنلارين يوْلوندا جان قوْيدوغو زحمتلر هدره گئتمه‌سين.

علي كمالي‌نين اؤلومو و يازيلاري: كمالي‌نين اؤلومونه بير گوٍن قالان(جمعه آخشامي) كمالي‌نين دفترينده‌ايديم، دانيشيرديق، دئديم: آقاي كمالي، سنين دوداقلارين چوْخ قاراليبدي. دئدي: « نه وار، قورخورسان؟». دئديم : اگر سنين باشينا بير ايش گلرسه، بو يازيلارين تكليفي نه‌دير؟. دئدي« قورخما، اولا” من تا بو يازيلاري قورتارمايينجا اؤلن دئييلم، ثانيا” بونلارين هامي‌سيندان اوٍچ نسخه حاضيرلاييرام، بيري بوردا، ايكي‌سي آيري يئرده‌دير». سوروشدوم: هاردادير؟ دئدي« مؤحكم يئرده‌دير». من‌ده خاطير جمع اوْلوب گئتديم‌كي، صاباحي‌سي- گئجه ياريسي الله رحمتينه قوْووشور.

اوْنون روحو شاد، يوْلو داواملي اوْلسون. عبدالعلي مُجازي(آسلان) ۲۹/۴/۱۳۸۶

تاريخي تحقيقلر حكيم تيليم‌خانين شعرلرينده

ساوه و قره‌قان توٍركلري‌نين گؤركملي شاعير اوْغلو« توٍركمن تيليم‌خان» مركزي ايران توٍركلري‌نين بؤيوك اوْولادلاريندان بيري و ادبيات خاديمي، خالق شاعيري، ائل- اوْبا نماينده‌سي و آغ‌ساققالي اوْلموشدور. « توٍركمن، اوْغوز طايفالاري‌نين بير قوْلو اوْلوب، اوْرتا آسيادان غربه دوْغرو مهاجرت ائديب، ايران- توٍركيه- قوزئي عراق- آراز چايي‌نين اطرافيندا، حتتا قيبريس آداسيندا مسكن سالميشلار و ايراندا اوْنلار ايسه ايران توٍركلري تاماميله قوْووشوب- بيرله‌شيب، وحدتده ياراتميشلار». بو دوركي، بيز تيليمخاني عموميّتله ايران توٍركلرينين بؤيوك شاعيري تانييب و تانيتديرماق ايسته‌ييريك.

تيليمخان مركزي ايرانين، ساوه شهر اطرافي، مزلقان ماحالي‌نين مرغئي كندينده، تيمورخان آدلي بير كيشي‌نين نسليندن دوٍنيايا گليب، اوزون سوٍرن كدرلي- ماجرالي- ثمره‌لي و ياراديجي بير عؤموردن سوْنرا نهايت ۱۲۴۶- نجي هجري قمري ايلينده دوْغولدوغو كندده دوٍنيادان كؤچوب و مزاري دا مرغئي كندينده‌دير. يازيلانلارا گؤره دوْغوم ايلي ۱۱۷۳ و اؤلوم ايلي‌ده ۱۲۴۶ ه. ق اوْلاندا تيلمخانين عؤمرو ۷۳ ايله ياخين اوْلور، آمما بير شعرينده اؤز ياشيني بئله يازير:

پشت پاني ووردوم، گزديم جهاني بيلمه‌ديم قدريني، بو جانا حئييف
گؤر اليم اوٍزموٍشم اهل جهاندان يئتيشديرديم ياشي دوْخسانا حئييف(۱۱۷)
بئله اوْلورسا، تيليمخانين دوْغوم ايلي ۱۱۵۶ ه- ق، اوْلار. هر حالدا انشأالله گله‌جكده بو تاريخلرين اوٍستونده ايشله‌نيله و تيليمخانين ياشاييشيندا درين تحقيقلر آپاريلا.

تيليم‌خان، اؤز ائلي، اوْباسي و يوردو باره ده سؤيلويور:
اؤلكه‌ميز« ايراق»دير، شهريميز ساوا مزلقان چاييندان گؤتوردوم هاوا
عاشيقــلار دردينــه ائيلــرم داوا من طبيبم، هيندوستاندان گليرم.
بيلنلر بيلسينلر، من« تيليم‌خان» ام بيلمه‌ينلر بيلسين، گوْهـرم، كانام
مرغئي ساكيني، اصلي توٍركمــانام گزه- گزه، بو جهــاندان گليــرم. (۱۲۴)
و يا خود آيري بير اوستادنامه‌سينده يازير:
«توٍركمن تيليم» چكمه بو جهان غمين دوٍنيادا قالان يوْخ، گئدرلر هامي.(كماليدن)

آيري بيرقيفيل‌بندينده يازير:
«توٍركمان تيليم» دئيير، بير جؤلگه- بير داغ بيـر‌قارا، بيـر ياشيل، بيـرآبي، بيـر‌آغ
اوْ نـه شئيدي، اوْد ‌گؤرمه‌ميش اوْلدو داغ بير‌دينمك، دينمه‌مك، بيريسي نه‌دير؟.(۱۵۸)

شاعيرين معاصير قلمداشلاريندان دا اوْنون«توٍركمن تيليم» اوْلدوغونو قلمه آليب، اوْنونلا مكتوبلاشيبلار، اوْ جوٍمله‌دن تيليمخانين قيفيل‌بندلريني آچانلاردان بيريسي جعفر بيات آدلي بير شاعير اوْنا يازير:
مندن سلام اوْلسون «توٍركمن تيليمه» حقّ و شريعتدن گل خبر وئريم. :(كمالي)
تيليم‌خان، بير ذيكرييه شعرينده يازير:
هوشوم يوْخ مست و حئيرانام شاه- مــردانـا قوربـانـام
تيليمخان اصلي توٍركمـانام حق گوٍناهدان ائيله‌سين بوْش. (۷۷)
آيري يئرده يازير:
دوٍنيادا چوْخ گئين آل و قيرميزي آخيردا آپارار بئش آرشين بئزي
توٍركمن تيليمخانين گوْهردي سؤزو زمانه دوْلانيب خـريـداري يوْخ. (۸۸)

تيليمخان ۶۰ ياشيندا و ۱۹۶ ايل بوندان قاباق، بير باهاليق و بوغدانين آز اوْلماسينا اشاره ائده‌رك يازير:
سنه،( مين ايكي يوٍز اوْتوز ايكي)‌ده جميع موٍفليسلري زار ائتدين بوغدا
چوْخ جوانلار جرس يوْلون گؤزلردي كروانلار گلينجه قيرديردين بوغدا. (۷۹ )
« ۱۹۶ ايل قاباق»، (۱۹۶= ۱۲۳۲ – ۱۴۲۸)
يئنه بير طبيعي حادثه‌نين تاريخينه اشاره ائدرك، ۱۹۱ ايل بوندان قاباق و تيليمخانين ۶۵ ياشلاريندا، بير ايل ائله سوْيوق اوْلور‌‌كي، چوْخ آداملار سوْيوخدان قيريليرلار.
سنه مين ايكي يوٍز اوْتوز يئـددي‌ده قار حدديندن آشدي سخت اوْلدو قيشي
يوْللار مسدود اوْلدو، گيرد ده باغلاندي بوْران شديد اوْلدو، اؤلدو چوْخ كيشي.
گديكلر باغلاندي كمانا كوٍت- كوٍت تيليم گؤرمه‌ميشدي بئله قيش مظبوط
سيزدهيم‌دن سوْرا، دئمه چيخدي جوٍت يايلاقلار گؤزلردي اللي- آلتميشي. (۱۶۴)
«۱۹۱ ايل قاباق»، (۱۹۱ = ۱۲۳۷ – ۱۴۲۸)
تيليم‌خان بير تاريخي مسأله‌ و احوالاتين نظمه‌چكمه‌سينه، اؤز آدينا و دوْغوم يئرينه اشاره ائدير: (قيرخ ايكي ياشيندا). ۴۲= ۱۱۷۳ – ۱۲۱۵ ه . ق.
تيليم‌خان ساكن«مرغئي» ايميش قافله پس و پيش، پي در پي ايميش
تـاريـخ «۱۲۱۵» ده ايـميش تـاريـخـدن شمّه‌اي بيـان ائيله‌دي.(كمالي)
گؤرونوركي‌، بو شعري اؤلوموندن« ۳۱» ايل قاباق يازيبدير و اوْ زماندا دا تيليمخان گؤركملي شاعير ايميش، بلكه ده مهري خانيمين شيرازا سفر ائدن تاريخي اوْلموش اوْلا.
تيليم‌خان مهري خانمين داليسيجا، شيرازا گئدير و اوْرادا بو شعري يازير:
طاووس كيمي آچيب چتري قيزيل گوٍل تك گلير عطري
تيليم‌خان، مهـري‌دن اؤتري مـن غـريب ائللـره دوٍشدوم.(۱۹۱)
تيليم‌خان كدرلي بير عؤمور سوٍرموش، اؤز ديلگينه نائل اوْلا بيلمه‌ميش، اؤزوده بونا اعتراف ائديبدير:
اوّل عؤمرومدن خوْش گوٍن گؤرمه‌ديم دوٍنيا گوٍلزاريندان بير گوٍل درمه‌ديم
خوبـلار‌ايلن اوْتـوروبـان، دورمـاديم بـو گئنليكده دوٍنيـا، دار اوْلوب منه. (۱۴۸)
تيليم‌خان، محمد رضاخان توٍركمانين قيزي( اؤز عمقيزيسي) مهري خانيما وورولموش و بوٍتون حياتي بوْيو ناكام عشق، ناموفق محبّت، اوْنون شاعير وجودونا اوْد ووروب، آلوولانديرميشدير، اوْنا گؤره تيليم‌خان بوٍتون عؤمرونو معشوقه‌سينه قوربان وئرميشدير.

بعضي يازيچيلارين يازيلاريندا بئله گؤرونوركي، گويا« مهري‌خانم تيليمخانا بي‌وفا چيخميش و هر زامان مهري‌خانيما ياخينلاشاندا، مهري‌دن نامهربانليق گؤرموش و اوْ سببه اؤزونو ناكام، قارا‌بخت و قارا‌گوٍن سانارميش». آمما منيم نظريمه و عاشيقلاردان (عاشيق اسماعيل شاهمرادي) ائشيتديگيملره و اوْخودوغوملارا داياناراق، مهري‌نين صفي‌الله‌خانا گئتمه‌سي، مهري‌نين اؤزوندن آسيلي اوْلماياراق، تيليمخان توْي پولو قازانماغا غربت ولايتلره گئدندن سوْنرا، مهري‌نين قارداشلاري زوْرلا مهري‌خانيمي شيرازين حؤكمداري و حاكيمي صفي‌الله‌خانا وئريرلر. صفي‌الله‌خان مهريني شيرازا آپارير، اوْرادا هم حاكيم و زوْرو چوْخ‌ايدي، هم مهري اوْنون كبينلي حيات يوْلداشي(خانيمي) اوْلموشدور، اگر مهري تيليم‌خانلا گلسه‌ايدي، اوْندا خيانتكار اوْلاردي، و هم صفي‌الله‌خاندان ايكي اوْغلو وارايميش و اوْ اوشاقلاري آتا بيلمزدي، آنجاق اوْلمويان بير ايش اوْلموشدور.(اصلي- كرم، شيرين فرهاد و شهريارين ثريّاسي‌كيمي).

يامان چاغدا آچيب گوٍللر اوْخوماز شيدا بوٍلبوللر
تيليم‌خان بـاشينا كوٍللر مهري گئتدي دالا گلمز. (۱۸۵)
هر حالدا مهري خانيمي شيرازا آپاراندان سوْنرا تيليم‌خان شيرازدا مهري‌خانمين سراي‌نين ياخينليغيندا بير دكان توتور و ۱۱ ايل نجّارليق ائديركي، بلكه مهري‌خانيم بورادان كئچنده گؤرسون. :

چكيلن چاديردي، قورولان ائيـوان حق اؤزو ائيله‌سين عدل‌ايله ديوان
اوْن بير ايل يار قاپيسيندا نيگهبان آغا- نؤكر، دؤولت نه‌دي، مال نه‌دي.(۱۵۷)
و يا خود:

اوْوچو گرك اوْو آرديجا گئتمه‌سين هر شيكارا گوٍلله‌سيني آتماسين
بيـر ايگيدكي، سئوديگينه چاتماسين هـر باخاندا جيگريندن قان گئـدر.
ايلاهي‌دن، دگـدي منه اوْخ ايندي طبيبيم‌سن، درده درمان ياخ ايندي
تيليم دئيير، آغلار گؤزوم، باخ ايندي مهــريم گلر، بوردان خرامان گئدر.(۹۱)
لاكين مهري‌نين يئرينه، اوشاقلارين گؤرور و نئچه ايل اوْ اوشاقلاري، اؤز اوشاقلاري‌كيمي نازلايير و مهري‌‌نين عطريني اوْنلاردان آلير. بير گوٍن مهري‌خانيم اوشاقلارين آرخاسيجا گلير گؤرور، اوشاقلار تيليمخانين يانيندا و اوْنونلا دوْست اوْلوبلار، آنجاق تيليم‌خانا نصيحت ائديركي، ايش- ايشدن كئچيب، اگر بيلسه‌لر، سني بورادا اؤلدوررلر، ياخشي‌سي بودوركي، سن بورادان گئده‌سن.
گؤيول نئجه تاب ائيله‌سين من ياردان آيريليم گئديم
اوْتـور دوْلانيــم بـاشيوا قوْل بوْينويا ساليم گئديم
تيليمم مـن شوم سيتـارا عشق الينـدن جيگر پارا
بيـر سؤزوم وار نازلي يارا خلوت اوْلماز، سؤيلوم گئديم.(۱۹۴)

بو زامان ياردان آيريلاندان سوْنرا، اؤز فغانيني بئله اظهار ائدير:
بوٍلبول تك افغان ائيلـرم من اوْ گؤزلردن آيريلديم
اؤلدورور بو غمـلـر مني اوْ ماه رخساردان آيريلديم.(۹۵)

اوْندان سوْنرا تيليم‌خان مرغئي‌يه قاييدير و اوزون مدت‌دن سوْنرا، مهري‌خانمين باجي‌سي مختومه خانيمي آلير. اوْندان‌دا اوٍچ اوْغلو و ايكي قيزي اوْلور، لاكين مهري‌نين محبتي مختومه‌ده اوْلمور، يا تيليمخان آختارديغيني مختومه‌ده تاپا بيلمير و سوْنرالار مختومه‌دن و اوشاقلاريندان اظهار گيلايه ائدير.

آي آغالار، سيزه تعريف ائيله‌ييـم سئوديگيم گئتميري سؤزومه منيم
اوْغلوم بئل گؤتوروب، قيزيم قازماني كـوٍلـو سوْوورورلار، گـؤزومه منيم.
تيليم دئيير چكديم يوْلوندا زحمت ذره‌جه گؤرمه‌ديم، مهــر و محبت
دوْغوب قازانـانين، روحونـا لعنت هميشه چيمخيرير اوٍزومه منيم(۱۳۱)
بير آيري شعرده يازير:

هرنه دئسه‌ي هئچ بير آلماز اؤزونه بيرام اوْلار سوٍرمه چكمز گؤزونه
اوٍچ هفته‌دن بير سو چالماز اوٍزونه اوْنون سيرّي عالملره فاش اوْلار
تيليم دئيير: بيلمز حرام- حلالي ساچلاري سيركه‌لي، توْزلو، بولالي
ديزي اَيــري، النگه‌بـاز، كوْلالي بوْينو قيسا، قارسيقلاري بوْش اوْلا.(۸۳)
بير آيري يئرده يازير:

تيليخان سؤزلرين دئسين سايينان گؤيول گل اوْتور- دور اؤز همتايينان
توٍكتدين عؤمرومو بير هر‌جايينان آديني چاغيرديم، اينسانا حئييف(۱۱۷)
تيليم‌خان بو وضع‌دن زارا گلير و يئنه ترك وطن اوْلماغا ماراغلانير و يازير:

توٍركمان تيليم، دؤزمه بئله دوروما وار؟، گئد‌گيلن ايستانبولا، اوروما
توْر قورموشدوم ترلان دوٍشه توْروما ترلان شيكاري دا سار اوْلوب منه.(۱۴۸)
اوْ زامان مرغئي‌ده ده ايندينين بعضي يازارلاري‌كيمي بئله دئييلرميش‌كي، مهري‌خانم بي‌وفا ايميش و تيليمخانين قرارينا وفادار قالماييب، عمي اوْغلوسونو بوراخيب و گؤزدن ساليبدير.! كيم نه بيلير، بلكه مهري ده تيليمخانين عسقينده و وصاليندا يانيرميش، بلكه‌ده تيليمخانين جانيني خطرده گؤرور و اوْنو قوْروماق اوٍچون، عشق اوْدونو جانينا آلير، اوْد توتوب يانير، آمما يازيب اظهار ائده بيلمير. هر حالدا تيليم‌خان عؤمرونون سوْن گوٍنلرينده ده مهري خانيما بيوفا دئمه‌يير و بو شعري سؤيله‌يير:

تيليمم لوٍطفوي وارمنه نؤكري‌يم دؤنه- دؤنه
وفاسيـز دئمه‌نم سنه اوٍستويه بو آدي قوْيمام.

دئييلنلره گؤره تيليمخانين عؤمرونون سوْنلاريندا، اري اؤلموش مهري‌خانيمين وصالينا يئتيشنه ياخين، جيسمي خسته‌لنير، اجل امان وئرمير و مهرينين وصالينا چاتا بيلمير. آمما مهري‌دن آيريلاندان (۳۰-۴۰ايل) عؤمرونون سوْن دقيقه‌لرينه قدر، اؤلوم ياتاغيندا دا مهرينين وصال حسرتينده اوْلموشدور و بو شعري يازير:

تيليم دئيير: مهري خانيم خوب داغيتديي خان- مانيم
جسديمدن چيخير جانيم چيخينجك يوْلون گؤزلـرم.(۱۸۸)
بؤيوك توٍركمن شاعيري مختومقلي فراغي و آذربايجانين اولو شاعيري، ملّا پناه واقف‌ين شعرلرينه نظيره يازاراق، مهري‌يه قوربان صداقا سؤيلويور و تيليم‌خان، اؤلوم ياتاغيندا اوْلاندا، مهري‌خانم اوْنون ملاقاتينا گئدير و بو گؤروشون نتيجه‌سي بو شعر اوْلور:

مشرّف بويوردون، تشريف گتيردين گلمزدين سن بيزه قوربان اوْلدوغوم
آز قاليب حسرتين آلا جانيـمي شوْقوم چكير سيزه قوربان اوْلدوغوم.
سني گؤرمم، جان قاييتماز ديزيمه عزرائيـل دا چنگك ساليـر گؤزومه
قاييت دالي، بير بـاخ منيم اوٍزومه دهنينده سؤزه، قوربان اوْلدوغوم
سن مني ائيله‌دين ائلدن- اولوسدان اؤلونجه چكمم ال، سن‌كيمي دوْسدان
سرانداز آلتيندان، جوٍت ممه‌ن اوٍسدن تيليمه بير بوسه، قوربان اوْلدوغوم.(۱۲۷)
تيليمخان عؤمرونون سوْن چاغلاريندا، اؤز گله‌جگيندن نيگران اوْلور و بو شعري يازير:
تيليم دئيير جانيم دوْستلارا فدا هئچ ايگيد دوٍشمه‌سين ائليندن جدا
سؤزلريم گوْهردير، قالار دوٍنيادا قوْرخورام گوْهريم آلان اوْلمويا،
واريي اوْلسا گليب يئييب ايچرلر يوْخون اوْلساي اطرافيندان كؤچرلر
قوْوم قارداش سني ائلدن سئچرلر قوْرخورام هيچ يادا سالان اوْلمويا.(۸۶)

ايندي تيليمخان گؤرسون‌كي مرغئي‌ليلر اوْنو يادان چيخارتماييبلار.

بو مقاله‌نين حسن ختامينا گؤره بو شعري ده ائشيدك:
گؤيول غرّا اوْلما دوٍنيا مالينا ياشيل تيرمه‌سينه، الوان شالينا
قاراقان گوٍونسين اؤز ماحالينا مرغئي‌ده شاعير تيليم‌خاني وار. (۵۴)
عبدالعلي مُجازي« آسلان» ۲۹/۴/۱۳۸۶

قایناق:
www.hbayat.com